Vandinn að lýsa einum
Júní 2015
Ritstj. Inga Lára Baldvinsdóttir
Ljósmyndabókin I kom fyrst út árið 2014. Bókin var þá gefin út af Valdimari Thorlacius sjálfum í aðeins tuttugu árituðum og tölusettum eintökum en væntanleg er ný útgáfa hjá Crymogeu með breytingum á framsetningu textans og nokkurra mynda. Í bókinni skyggnist ljósmyndarinn inn í líf, staði og hugsanir ellefu einstaklinga: Ásmundar Ásmundssonar, Ökrum III; Guðmundu Tyrfingsdóttur, Lækjatúni; Guðmundar Bjarnasonar og Sveins Bjarnasonar, Brennistöðum; Jóns Þórðarsonar, Sölvholti; Kristins Kristmundssonar, Egilsstöðum; Kristjáns Guðbrandssonar, Gunnarsstöðum; Peters Michaels Micari, Kvennahóli; Snorra Þórarinssonar, Vogsósum I; Stefáns Kristjánssonar, Innari-Lambeyri; Vilhjálms Eyjólfssonar, Hnausum. Allt á fólkið það sameiginlegt að búa eitt, hver svo sem leið þess hefur verið, hvort sem fólkið hefur valið að vera eitt í lífinu eða það með einhverjum hætti orðið örlög þess, og það á líka við um bræðurna tvo sem búa saman á Brennistöðum.
Bókin er þannig uppbyggð að það er einnar blaðsíðu formáli að fólkinu hverju fyrir sig, sem raðast í tíu kafla eða þætti innan bókarinnar sjálfrar, oftast með þeirra eigin orðum, og síðan myndahluti sem er brotinn upp með tilvitnunum sem gefa innsýn í ævi eða hugarheim fólksins. Það er þess vegna óhjákvæmilegt annað en að lesa textann inn í eða saman við myndirnar og þannig tvinnast orð, hlutir, umhverfi, staðir og fólk saman í bókinni. En þrátt fyrir að lesandinn fái að vita og sjái margt úr lífi þessa fólks, þá fær hann ekki að vita allt – það er að segja öllu því sem haldið er eftir, sést ekki á myndunum, sleppur undan textanum – sem aftur skapar rými fyrir hugleiðingar lesandans um persónur, aðstæður og líf fólksins. Textinn og myndirnar eru því brot eða molar sem lesandinn týnir upp og verður að púsla saman í leit að sögu, ástæðum, merkingu.
Það er mismikill fjöldi mynda í hverjum kafla bókarinnar, frá níu og upp í sautján myndir, allar í lit. Þetta eru raunsæislegar og formhreinar myndir, stundum nærmyndir af fólkinu eða einstökum hlutum sem tengjast veruleika þess, stundum yfirlitsmyndir af umhverfi eða byggingum. Mögulega mætti tala um áhrifavalda eins og Rob Hornstra í Roots of the Rúntur (2006), en það er áhugavert að báðir vitna þeir í ljósmyndir eftir William Eggleston í bókum sínum, Hornstra í mynd af þríhjóli en Valdimar í kaflanum um Kristján Guðbrandsson á Gunnarsstöðum í mynd af ljósaperu í lofti herbergis. Það þarf ekki að lesa kafla bókarinnar í neinni sérstakri röð því hver kafli er einstakur fyrir viðfangsefnið og það er engin regla sjáanleg í uppröðun kaflana. Þráðurinn í bókinni er einfaldlega þetta fólk sem býr eitt, eins og titillinn segir okkur, fólk sem er einstakt fyrir sjálft sig en stendur í sömu glímunni við að lifa og við hin.
Oft tekst Valdimari að setja saman myndir á opnu þannig að þær skapi formrænar eða efnislegar hliðstæður, og myndir sem saman verða til þess að kveikja dýpri hugleiðingar en aðeins ein mynd hefði megnað að gera. Þá kemur jafnframt í ljós hvað gerist þegar myndum er raðað saman í bók: Merking myndanna í heild sinni verður önnur og meiri en merking stakra mynda í sjálfu sér; einstakar myndir missa ákveðna eiginleika og taka á sig aðra; myndirnar skapa atburðarás, hughrif eða hugmyndir í tengslum við aðrar myndir. Eitt dæmi er opna með mynd af Kristjáni Guðbrandssyni sitjandi á rúmi inni í herbergi sínu á Gunnarsstöðum og mynd af bænum utanfrá þar sem Kristján stendur og horfir út úr ljóslýstu herbergi; við erum viss um að þetta er sama herbergið því blárri skýlu hefur verið komið fyrir í gluggafagi á báðum myndum. Þessu er stillt þannig upp að vinkillinn á húshornið er sá sami og áhorfandinn hefur þannig tvíþætt sjónarhorn á aðstæðurnar sem Kristján býr við. Og það er einnig áhugavert að velta fyrir sér, út frá þessum myndum, hversu flókið áhorf getur verið á ljósmyndum, þar sem ólík sjónarhorn og tímavíddir skarast. Myndirnar í bókinni eru almennt vitnisburður um tíma sem hefur orðið, tíma sem verkar á veruleikann og skilur eftir sig einhvers konar sögu hverfulla hluta, og getur ekki annað.
Viðfangsefni Valdimars er ekki óþekkt í íslenskri hefð og myndir af nokkrum einbúum er til dæmis að finna í ljósmyndabókum Sigurgeirs Sigurjónssonar og Unnar Jökulsdóttur, Íslendingar (2004), og Ragnars Axelssonar, Andlit norðursins (2004). Þá hefur einnig verið fjallað um einbúann í heimildamyndum, svo sem í Eldsmiðnum (1982) eftir Friðrik Þór Friðriksson, og í ýmsum sjónvarpsþáttum, þar mætti nefna umfjöllun sem teygir sig allt frá Stiklum Ómars Ragnarssonar til nýlegra þátta eftir Þóru Arnórsdóttur um bændurna í Inndjúpinu. En þótt augljóslega sé líf einbúans forvitnilegt, það er að segja hvers vegna fólk lifir eitt og hvernig það lifir því lífi, þá er áhugavert að velta fyrir sér af hverju þetta viðfangsefni hefur verið svona áberandi hér á landi og vakið jafn mikinn áhuga og raun ber vitni. Þá hlýtur fleiri einbúa líka að vera að finna í þéttbýli og í einhverjum mæli á höfuðborgarsvæðinu, og það hefði verið áhugavert að leita það fólk uppi og nálgast með sama hætti.
Steinar Örn Atlason